Η επιστροφή του Μακαρίου και ο κλάδος ελαίας – Οι αντιφατικές δηλώσεις Γλαύκου Κληρίδη

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ
Μέρος 2ο
Στο προηγούμενο σημείωμα δώσαμε την κατάσταση που επικρατούσε στην Κύπρο μετά την πρώτη φάση της τουρκικής εισβολής και την πτώση της πραξικοπηματικής «κυβέρνησης» Σαμψών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι παρά την τυπική κατάρρευση του πραξικοπήματος, η ΕΟΚΑ Β και το πολιτικοστρατιωτικό δίκτυο που τη στήριζε παρέμειναν ενεργά, διατηρώντας επιρροή σε τμήματα της Εθνικής Φρουράς και αξιοσημείωτη παρουσία οπλισμένων ομάδων. Οι στενές διασυνδέσεις τους με κύκλους στην Ελλάδα κρατούσαν ανοικτό το ενδεχόμενο νέας εκτροπής, παρά την αλλαγή κυβέρνησης.
Κάτι ανάλογο συνέβηκε και στην Ελλάδα. Παρότι η στρατιωτική κυβέρνηση κατέρρευσε, η χούντα ως μηχανισμός εξουσίας δεν εξαφανίστηκε άμεσα. Πολλά πρόσωπα που είχαν υπηρετήσει το καθεστώς διατήρησαν θέσεις στον κρατικό μηχανισμό και στο στρατό, γεγονός που επιβάρυνε το κλίμα τόσο στην Αθήνα όσο και στη Λευκωσία. Έτσι, ούτε η ΕΟΚΑ Β αποσύρθηκε ουσιαστικά από την κυπριακή πολιτική σκηνή, ούτε η Ελλάδα προχώρησε σε άμεση και πλήρη αποχουντοποίηση.
Η αντιφατική ρητορική Κληρίδη για Μακάριο
Όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο σημείωμα, ενώ ο Γλαύκος Κληρίδης αντικατέστησε τον Νίκο Σαμψών και ανέλαβε ως προεδρεύων της Δημοκρατίας, επαναφέροντας σε κάποιο βαθμό τη συνταγματική νομιμότητα, εντούτοις περιέπεσε σε μια σειρά αντισυνταγματικών ατοπημάτων. Παρά το γεγονός ότι είχε ελαφρυντικά —την άσκηση πίεσης από τους πραξικοπηματίες και την ανάγκη να κάνει αβαρίες για να παραμείνει στην εξουσία— δεν μπορούν να παραγνωριστούν αυτά τα ατοπήματα.
Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το ότι ορκίστηκε ως Πρόεδρος ενώπιον του πραξικοπηματία Αρχιεπισκόπου Γενναδίου. Αυτό παραβίαζε το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας, το οποίο προβλέπει ότι ο Πρόεδρος, τα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου και οι βουλευτές δεν ορκίζονται ενώπιον του Αρχιεπισκόπου, αλλά δίνουν πολιτική διαβεβαίωση για την τήρηση του Συντάγματος και των νόμων. Ο θρησκευτικός όρκος αποτελεί τυπικό του ελληνικού κράτους, όχι όμως και της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Παράλληλα, ο Κληρίδης διατήρησε στο κυβερνητικό σχήμα πρόσωπα που είχαν διατελέσει υπουργοί κατά την περίοδο του πραξικοπήματος. Η επιλογή αυτή προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και οδήγησε σε κατηγορίες περί «μεταπραξικοπηματικής» διακυβέρνησης, ιδιαίτερα από την ΕΔΕΚ και τον Βάσο Λυσσαρίδη, οι οποίοι υποστήριζαν ότι δεν υπήρξε ουσιαστική ρήξη με το πραξικοπηματικό καθεστώς και τις δομές του.
Αυτά τον οδήγησαν, θεσμικά και νομικά, να δηλώνει ότι αποδεχόταν ότι είναι προεδρεύων, προσωρινός, μέχρι να επανέλθει ο Μακάριος, ενώ πολιτικά και ρητορικά, σε συγκεκριμένες στιγμές, μιλούσε σαν να έχει «περάσει» η σελίδα Μακαρίου και να πρέπει να κριθεί ξανά σε εκλογές, άρα σαν να υπάρχει νέος κεντρικός πόλος εξουσίας – ο ίδιος.
Γλ. Κληρίδης: Ο Μακάριος θα μπορούσε να επιστρέψει ως υποψήφιος
Ενδεικτικές είναι οι δηλώσεις του Κληρίδη στις 24 Ιουλίου 1974, μία ημέρα μετά την ανάληψη της εξουσίας. Σε εκτενή συνέντευξη Τύπου, κατά την οποία απάντησε σε περίπου πενήντα ερωτήσεις δημοσιογράφων, τα περισσότερα ερωτήματα αφορούσαν το θέμα της επιστροφής του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, καθώς και τη συνταγματική ιδιότητα του ίδιου του Κληρίδη. Οι υπόλοιπες ερωτήσεις επικεντρώνονταν στα σχέδιά του και στη γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε στο νησί.
Στις απαντήσεις του, ο Κληρίδης έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στο ζήτημα της επιστροφής του Μακαρίου, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις όταν μίλησε για την ανάγκη διεξαγωγής εκλογών, στις οποίες – όπως δήλωσε – ο Μακάριος θα μπορούσε να είναι υποψήφιος. Όπως σημειώνει ο Παναγιώτης Παπαδημήτρης, «η δήλωση αυτή θεωρήθηκε σοβαρό πολιτικό σφάλμα από τους επικριτές του και τον ακολούθησε μέχρι το τέλος της πολιτικής του σταδιοδρομίας».
Ο λαός να αποφασίσει μέσω εκλογών
Στις σχετικές ερωτήσεις, ο Κληρίδης τόνισε επανειλημμένα ότι δεν είχε οποιαδήποτε επαφή με τον Μακάριο και ότι δεν μπορούσε να προεξοφλήσει ούτε το χρόνο ούτε τους όρους της επιστροφής του. «Υποστήριξε ότι το ζήτημα της επανόδου ή μη του Μακαρίου δεν αποτελούσε προσωπική του απόφαση, αλλά υπόθεση του κυπριακού λαού, ο οποίος θα έπρεπε να εκφραστεί δημοκρατικά μέσω εκλογών. Όταν ρωτήθηκε κατά πόσο ο ίδιος ευνοούσε την επιστροφή του δημοκρατικά εκλεγμένου Προέδρου, απέφυγε σαφή απάντηση, επικαλούμενος τη ρευστότητα της κατάστασης και τα γεγονότα των προηγούμενων εβδομάδων».
Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε η τοποθέτησή του ότι «ενδεχόμενη άμεση επιστροφή του Μακαρίου θα ήταν πολύ ασύνετη ενέργεια υπό τις παρούσες συνθήκες». Παράλληλα, υπογράμμισε ότι σε μία ελεύθερη χώρα κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να θέσει υποψηφιότητα στις εκλογές, περιλαμβανομένου και του Μακαρίου.
Η αντίδραση Μακαρίου
Όπως σημειώνει και πάλι ο Π. Παπαδημήτρης, στις δηλώσεις αυτές αντέδρασε άμεσα ο ίδιος ο Μακάριος από τη Νέα Υόρκη, όπου βρισκόταν αυτοεξόριστος. Σε συνέντευξή του σε Βρετανό δημοσιογράφο, εξέφρασε την έκπληξή του για τη θέση ότι η προεδρία έπρεπε να κριθεί εκ νέου σε εκλογές, τονίζοντας ότι «ο Κληρίδης ήταν συνταγματικά εξουσιοδοτημένος μόνο να ασκεί τα καθήκοντα του Προέδρου κατά την απουσία του και όχι να μεταβάλλει την πολιτική γραμμή ή να προχωρά σε θεμελιώδεις αποφάσεις». Διευκρίνισε επίσης ότι δεν σκόπευε να επιστρέψει στην Κύπρο προτού απομακρυνθούν οριστικά οι Έλληνες αξιωματικοί που θεωρούσε υπεύθυνους για την καταστροφή της χώρας.
Τα δεδομένα της εποχής τα αποτυπώνει πολύ ξεκάθαρα ο Π. Παπαδημήτρης, γράφοντας ότι ο Μακάριος δήλωσε ακόμη ότι σκόπευε να αποχωρήσει από την πολιτική με τη λήξη της θητείας του και να αφοσιωθεί στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα, εκφράζοντας πρόθεση να στηρίξει τον Κληρίδη σε προεδρικές εκλογές. Η δήλωση αυτή δεν ήταν πρόβλεψη αλλά επίγνωση της πολιτικής του επιρροής, κάτι που επιβεβαιώθηκε αργότερα, όταν στις βουλευτικές εκλογές του 1976 ο Κληρίδης ηττήθηκε χωρίς τη στήριξή του.
Ο ίδιος ο Κληρίδης ξεκαθάρισε ότι ασκούσε τα καθήκοντα του Προέδρου σύμφωνα με τις πρόνοιες του Συντάγματος και υπό την ιδιότητά του ως Προέδρου της Βουλής, χωρίς να θεωρεί τον εαυτό του εκλεγμένο Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Τόνισε ότι η αποστολή του ήταν η διασφάλιση της συνταγματικής νομιμότητας και η προετοιμασία δημοκρατικών εκλογών. Παρ’ όλα αυτά, τόσο τα επίσημα ανακοινωθέντα όσο και τα μέσα ενημέρωσης συχνά τον προσφωνούσαν ως «Πρόεδρο της Δημοκρατίας», κάτι που ενίσχυε το κύρος του, ιδίως στις διαπραγματεύσεις με την τουρκοκυπριακή πλευρά.
Σε ερωτήσεις σχετικά με το ρόλο των Ελλήνων αξιωματικών και της Εθνικής Φρουράς, ο Κληρίδης εμφανίστηκε ιδιαίτερα επιφυλακτικός, επικαλούμενος την κατάσταση γενικής επιστράτευσης και τον κίνδυνο επανάληψης των εχθροπραξιών. Δήλωσε ότι το ζήτημα αυτό θα εξεταζόταν αργότερα, σε συνεννόηση με την ελληνική κυβέρνηση, αφού πρώτα σταθεροποιηθεί η κατάσταση και αρχίσουν οι συνομιλίες για την επίλυση του Κυπριακού.
«Ο Μούσκος σύμμαχος των Τούρκων και των Άγγλων»!
Το θέμα της επιστροφής του Μακαρίου ξεκίνησε να συζητείται εκτεταμένα στην Κύπρο, κυρίως σε λαϊκό επίπεδο. Παράλληλα οι φιλοπραξικοπητικές εφημερίδες έβαλλαν κατά του Μακαρίου και ακόμα μέχρι την ημέρα της επιστροφής του τόνιζαν την αντίθεσή τους στην επιστροφή του στην Κύπρο.
Χαρακτηριστικό ήταν το κύριο πρωτοσέλιδο θέμα της εφημερίδας «Μεσημβρινή» με τον τίτλο «Η κατάρα των μαυροφορεμένων θα τον κυνηγά, Ο ΜΟΥΣΚΟΣ ΣΥΜΜΑΧΟΣ ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΑΙ ΑΓΓΛΩΝ», που δημοσιεύθηκε την 1η Αυγούστου 1974, χαρακτηρίζοντας τον Μακάριο ως προδότη, ανθέλληνα και ανθενωτικό.
Στην εισαγωγή του το άρθρο έγραφε: «Από την ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας ομιλίαν του αποδεικνύεται προδότης, ανθέλλην και ανθενωτικός ο αυτοεξόριστος Μιχαήλ Μούσκος. Εν ολίγοις ούτος εχαρακτήρισεν ως εισβολήν εις ξένην χώραν την επανάστασιν της 15ης Ιουλίου, ήτις κατά την άποψίν του επηρέασε και τους Τούρκους, εξέφρασεν ευχαριστίας προς την Αγγλίαν διά την βοήθειαν που του παρέσχε και κατηγόρησε την Ελλάδα ότι ενώ φαινομενικώς συννηγορεί υπέρ των ενδοκυπριακών, ουσιαστικώς υπεστήριξε την Ένωσιν».
Εθνικόφρονες: Κλειστό το θέμα επιστροφής Μακαρίου
Στις 5 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε σύσκεψη «υγιώς σκεπτόμενων εθνικών δυνάμεων της νήσου», δηλαδή των πραξικοπηματιών, στο κινηματοθέατρο Μιμόζα στη Λευκωσία. Η σύσκεψη διακήρυξε την ανάγκη ενότητας των «εθνικοφρόνων» δυνάμεων στην Κύπρο για τη διάσωση του Ελληνισμού μετά τα γεγονότα του 1974.
Η σύσκεψη έκρινε ότι το θέμα της επιστροφής του Προέδρου Μακαρίου είναι «κλειστό» και επεσήμαινε ότι η παραμονή του εκτός Κύπρου αποτελεί προϋπόθεση σταθερότητας και ότι τυχόν επιστροφή του θα προκαλούσε εμφύλιο σπαραγμό.
Στη συγκέντρωση έλαβαν μέρος η Ε.Σ.Ε.Α., η ΕΟΚΑ Β, η Παγκύπριος Ομοσπονδία Εφέδρων Αξιωματικών, η ΣΕΚ, ο ΣΑΠΕΛ, η ΠΕΚ, το ΔΕΚ, ο ΣΑΠ, η ΟΕΦΕΚ, η ΕΦΕΚ, η ΚΕΕΑ και περί τα 100 εθνικόφρονα σωματεία καθώς και παράγοντες του Ενιαίου Κόμματος.
Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι αντιδράσεις και οι απειλές θα ενταθούν, καθώς εντείνονταν οι πληροφορίες για επιστροφή του Μακαρίου.