Η επιστροφή του Μακαρίου και ο κλάδος ελαίας – Ο Κίσινγκερ δεν ευνοεί επιστροφή του Μακαρίου

Μέρος 4ο
Του Μιχάλη Μιχαήλ
Στο προηγούμενο σημείωμα καταδείχθηκε ότι, παρά την κατάρρευση του πραξικοπήματος και την τυπική επαναφορά της συνταγματικής τάξης, η Κύπρος του καλοκαιριού και του φθινοπώρου του 1974 παρέμενε μια χώρα βαθιά τραυματισμένη και πολιτικά ναρκοθετημένη.
Οι πραξικοπηματικοί μηχανισμοί δεν είχαν διαλυθεί, η ΕΟΚΑ Β΄ διατηρούσε ένοπλη παρουσία, οικονομικούς πόρους και δίκτυα επιρροής, ενώ η κοινωνία ζούσε υπό το βάρος της κατοχής, της ανασφάλειας και της εσωτερικής τρομοκρατίας.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η προοπτική επιστροφής του Μακαρίου μετατράπηκε σε κεντρικό πολιτικό και συμβολικό διακύβευμα: για το δημοκρατικό κίνημα σήμαινε ελπίδα αποκατάστασης και ενότητας, για τους πραξικοπηματικούς κύκλους απειλή ανατροπής των συσχετισμών και πιθανή λογοδοσία.
Μεταφέραμε το επίκεντρο από τη δημόσια ρητορική στις κλειστές αίθουσες εξουσίας, όπου καταγράφονται με ωμή ειλικρίνεια οι πραγματικοί φόβοι, οι πληροφορίες και οι εκτιμήσεις των πρωταγωνιστών.
Οι τοποθετήσεις του Γλαύκου Κληρίδη στη σύσκεψη της Αθήνας και η απάντηση του Μακαρίου αποκαλύπτουν το βάθος της απειλής, αλλά και τη συνειδητή επιλογή του τελευταίου να επιστρέψει όχι με πνεύμα εκδίκησης, αλλά με «κλάδο ελαίας». Η επιλογή αυτή, όπως θα φανεί στη συνέχεια, δεν ήταν ούτε αυτονόητη ούτε χωρίς κόστος.
Εθνικόφρονες: Κλειστό το θέμα επιστροφής Μακαρίου
Οι φόβοι που εκφράστηκαν τόσο από Κληρίδη όσο και από τον Μακάριο δεν ήταν αβάσιμοι.
Όπως αναφέραμε στο 2ο σημείωμα μας, ήδη στις 5 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε σύσκεψη «υγιώς σκεπτόμενων εθνικών δυνάμεων της νήσου», δηλαδή των πραξικοπηματιών. Η σύσκεψη έγινε στο κινηματοθέατρο Μιμόζα στη Λευκωσία και σύμφωνα με τη «Μεσημβρινή», διακηρύχθηκε η ανάγκη ενότητας των «εθνικοφρόνων» δυνάμεων στην Κύπρο για τη διάσωση του Ελληνισμού μετά τα γεγονότα του 1974.
Η σύσκεψη έκρινε ότι το θέμα της επιστροφής του Προέδρου Μακαρίου είναι «κλειστό» και επισήμαινε ότι η παραμονή του εκτός Κύπρου αποτελεί προϋπόθεση σταθερότητας και τυχόν επιστροφή του θα προκαλούσε εμφύλιο σπαραγμό.
Στη συγκέντρωση έλαβαν μέρος η Ε.Σ.Ε.Α., η ΕΟΚΑ Β΄, η Παγκύπριος Ομοσπονδία Εφέδρων Αξιωματικών, η ΣΕΚ, ο ΣΑΠΕΛ, η ΠΕΚ, το ΔΕΚ, ο ΣΑΠ, η ΟΕΦΕΚ, η ΕΦΕΚ, η ΚΕΕΑ και περί τα 100 εθνικόφρονα σωματεία καθώς και παράγοντες του Ενιαίου Κόμματος[1].
Οι αντιδράσεις του ΕΟΚΑΒΑήτικου τύπου
Οι εφημερίδες που υποστήριζαν το πραξικόπημα και την ΕΟΚΑ Β’, «Η Μάχη», η «Μεσημβρινή» και η «Πατρίς», οι οποίες θεωρούσαν την προεδρία Κληρίδη ως συνέχεια του πραξικοπήματος αντιδρούσαν έντονα στην επιστροφή του Μακαρίου, απειλώντας μάλιστα και με δυναμική αντίδραση.
Αιχμή του δόρατος του ακροδεξιού, φιλοχουντικού και ΕΟΚΑΒήτικου τύπου ήταν η εφημερίδα «Μεσημβρινή» η οποία ήταν ιδιαίτερα ακραία και απειλητική στο ενδεχόμενο επιστροφής του Μακαρίου από τον Σεπτέμβριο του 1974 όταν κυκλοφόρησαν πληροφορίες για επιστροφή του Μακαρίου.
Στο κύριο άρθρο της στις 23 Σεπτεμβρίου 1974 η εφημερίδα όμνυε πίστη στον Κληρίδη χαρακτηρίζοντάς τον ως τον «τίμιον, ανιδιοτελή, σώφρονα και ικανότατον πολιτικόν, τον φυσικό ηγέτην του Κυπριακού Ελληνισμού» καλούσε τον υγιώς σκεπτόμενο κυπριακό λαό να αντιδράσει απέναντι στις κατηγορίες εναντίον του Γλ. Κληρίδη και να υψώσει τείχος γύρο από αυτόν και να τον προστατεύσει.
Από τον Σεπτέμβριο του 1974 οι εφημερίδες αρχίζουν να γράφουν για την επιστροφή του Μακαρίου.
Μελετώντας τον τύπο της εποχής διαπιστώνει κάποιος ότι είχε ξεκινήσει μια διαμάχη ανάμεσα στις εφημερίδες που υποστήριζαν τον Μακάριο και εκείνες που υποστήριζαν την ΕΟΚΑ Β. Και είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η διαμάχη κράτησε και μερικές μέρες μετά την επιστροφή του Μακαρίου.
Στη συνέχεια των σημειωμάτων μας θα αναφερθούμε εκτενώς σ’ αυτό το θέμα, ώστε να δώσουμε όσο το δυνατό πληρέστερα την πληροφόρηση για τις συνθήκες που επικρατούσαν.
Κι αυτό θα απαντήσει και το γιατί ο Μακάριος δεν επέστεψε στην Κύπρο αμέσως μετά την παραίτηση Σαμψών και υπήρξε καθυστέρηση 5 μηνών στην επιστροφή του.
Διεθνείς αντιδράσεις και το γεωπολιτικό πλαίσιο
Η επιστροφή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στην Κύπρο στις 7 Δεκεμβρίου 1974 δεν περιορίστηκε σε εσωτερικές πολιτικές διαστάσεις, αλλά έλαβε χώρα υπό τη στενή παρακολούθηση της διεθνούς κοινότητας. Η Κύπρος αποτελούσε ήδη τότε ένα από τα πλέον ευαίσθητα γεωπολιτικά σημεία της Ανατολικής Μεσογείου, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και της στρατηγικής ισορροπίας εντός του ΝΑΤΟ.
Η συνεχιζόμενη αντιπαράθεση Ελλάδας και Τουρκίας, σε συνδυασμό με την παρουσία βρετανικών βάσεων στο νησί, καθιστούσε την πολιτική σταθερότητα στην Κύπρο ζήτημα διεθνούς ενδιαφέροντος.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο αντιμετώπισαν την επιστροφή του Μακαρίου με επιφυλακτικότητα, φοβούμενες ότι η ισχυρή διεθνής προσωπικότητά του θα οδηγούσε σε περαιτέρω διεθνοποίηση του Κυπριακού και σε έντονες καταγγελίες κατά της Τουρκίας. Παρά ταύτα, η παρουσία ενός νόμιμα εκλεγμένου Προέδρου προσέφερε τελικά μεγαλύτερη προβλεψιμότητα σε σχέση με ένα καθεστώς αμφισβητούμενης νομιμοποίησης. Η αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης ενίσχυσε τη θέση της Κυπριακής Δημοκρατίας στα Ηνωμένα Έθνη και διευκόλυνε την επανενεργό συμμετοχή της στη διεθνή διπλωματία.
Σε εσωτερικό επίπεδο, το διεθνές περιβάλλον ενίσχυσε και το σκεπτικό της πολιτικής του «Κλάδου Ελαίας».
Ο Μακάριος αντιλαμβανόταν ότι η εικόνα εσωτερικής σύγκρουσης, εκδικητικότητας ή πολιτικών διώξεων θα αποδυνάμωνε καθοριστικά τη διεθνή αξιοπιστία της Κύπρου. Αντίθετα, η έμφαση στην ενότητα, τη νομιμότητα και την αυτοσυγκράτηση ενίσχυε τη διαπραγματευτική θέση της χώρας σε μια περίοδο κατά την οποία η επιβίωσή της ως ανεξάρτητου κράτους δεν μπορούσε να θεωρηθεί δεδομένη.
Η στάση του Χένρι Κίσινγκερ
Ένας από τους παράγοντες που καθυστερούσε η επιστροφή του Μακαρίου ήταν η στάση του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ ο οποίος δεν ευνοούσε την επιστροφή του Μακαρίου, κυριαρχούμενος από μια διαχρονική καχυποψία.
Στα αποχαρακτηρισμένα αμερικανικά έγγραφα, ο Μακάριος παρουσιάζεται ως πολιτικός ηγέτης «απρόβλεπτος», με ισχυρή διεθνή παρουσία στο Κίνημα των Αδεσμεύτων και τάσεις ανεξάρτητες από τον ατλαντικό σχεδιασμό των ΗΠΑ[2].
Η επιστροφή του στην Κύπρο, αμέσως μετά το πραξικόπημα, θεωρείτο από την Ουάσιγκτον παράγοντας αποσταθεροποίησης, τόσο στο εσωτερικό της νήσου όσο και στις σχέσεις με την Τουρκία.
Κεντρική προτεραιότητα του Κίσινγκερ ήταν η διατήρηση της Τουρκίας στο δυτικό στρατόπεδο.
Όπως σημειώνει ο William Mallinson, η αμερικανική διπλωματία απέφυγε κάθε ενέργεια που θα μπορούσε να εκληφθεί από την Άγκυρα ως πολιτική ενίσχυση του Μακαρίου, τον οποίο οι Τούρκοι θεωρούσαν εχθρικό παράγοντα.[3]
Σε αυτό το πλαίσιο, η επιστροφή του Μακαρίου δεν ενθαρρύνθηκε, ενώ προτιμήθηκε μια «διαχειρίσιμη» μεταβατική ηγεσία στην Κύπρο, με πρόσωπα όπως ο Γλαύκος Κληρίδης, που θεωρούνταν πιο προβλέψιμα και διαλλακτικά³.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τηλεγράφημα του Χένρι Κίσινγκερ του Ιουλίου του 1974 στο οποίο ανέφερε ότι «Ο Μακάριος δεν είναι αξιόπιστο στοιχείο. Έχει συστηματικά ακολουθήσει πολιτικές ανεξάρτητες από τα δυτικά συμφέροντα και έχει δείξει ικανότητα να εκμεταλλεύεται διεθνή φόρα εναντίον μας.»[4]
Συνομιλία Κίσινγκερ – Σίσκο, 24 Ιουλίου 1974: «Δεν πιστεύω ότι η επιστροφή του Μακαρίου σε αυτό το στάδιο θα συνέβαλλε στη σταθερότητα. Θα μπορούσε να περιπλέξει τα πράγματα με τους Τούρκους και να ενθαρρύνει δυνάμεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε.»[5]
Σε εσωτερικό σημείωμα του State Department, Ιούλιος 1974, αναφέρεται ότι «Ο Κληρίδης φαίνεται πιο πραγματιστής και ευκολότερος στη συνεργασία. Μια μεταβατική ρύθμιση χωρίς τον Μακάριο προς το παρόν ίσως εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντά μας.»[6]
Επίσης, σε τηλεγράφημα προς Άγκυρα, Αύγουστος 1974, αναγραφόταν ότι «Πρωταρχική μας μέριμνα πρέπει να είναι η αποφυγή ενεργειών που η Άγκυρα θα αντιλαμβανόταν ως νομιμοποίηση της θέσης του Μακαρίου εις βάρος των τουρκικών συμφερόντων.»[7]
Και δεν ήταν μόνο αυτά. Θα τα εξετάσουμε στο επόμενο σημείωμα.
ΛΕΖΑΝΤΕΣ
1. Πίσω από τα χαμόγελα των Κίσινγκερ και Μακαρίου, οι σχέσεις μεταξύ των δύο δεν ήταν καθόλου καλές. Ο Αμερικανός Υπέξ έκανε ότι περνούσε από το χέρι του για να μην επιστρέψει στην Κύπρο ο Μακάριος μετά την τουρκική εισβολή.
2. Ο «υγιώς σκεπτόμενος» κόσμος των εθνικοφρόνων, δηλ. οι πραξικοπηματίες αποφάσισαν ότι το θέμα της επιστροφής του Μακαρίου στην Κύπρο είναι κλειστό.
[1] Βλ. Μεσημβρινή 6 Αυγούστου 1974.
[2] Foreign Relations of the United States (FRUS), 1969–1976, Vol. XXX, Greece; Cyprus; Turkey, U.S. Department of State.
[3] William Mallinson, Cyprus: A Modern History, I.B. Tauris, 2005.
[4] “Makarios is not a reliable element. He has consistently pursued policies independent of Western interests and has shown a capacity to exploit international forums against us.” U.S. Department of State, FRUS, 1969–1976, Volume XXX: Greece; Cyprus; Turkey, 1973–1976.
[5] “I don’t think Makarios’ return at this stage would contribute to stability. It could complicate matters with the Turks and encourage forces we cannot control.” FRUS, 1969–1976, Volume XXX, Document 136, Memorandum of Conversation, Kissinger–Sisco, Washington, 24 July 1974.
[6] “Clerides appears more pragmatic and easier to work with. A transitional arrangement without Makarios for the moment may serve our interests better.” FRUS, Vol. XXX, Document 140 (Internal State Department briefing paper, late July 1974), Document 142 (Sisco briefing to Kissinger).
[7] “Our primary concern must be to avoid actions that Ankara would perceive as legitimizing Makarios’ position against Turkish interests.” FRUS, 1969–1976, Volume XXX, Document 161, Telegram from the Department of State to the Embassy in Turkey, August 1974.