Η Πρωτοχρονιά στην κυπριακή παράδοση: το ποδαρικό, το ρόδι και το έθιμο της ελιάς

Η Πρωτοχρονιά στην Κύπρο είναι μια γιορτή βαθιά ριζωμένη στην παράδοση και τα οικογενειακά έθιμα, τα οποία μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και διατηρούν ζωντανό το πνεύμα του τόπου. Σε πολλά χωριά του νησιού, ιδιαίτερα στην επαρχία Πάφου, τα παλιά έθιμα εξακολουθούν να τηρούνται μέχρι και σήμερα, θυμίζοντας στους νεότερους τον τρόπο ζωής και τις αξίες των προγόνων τους. Πρωτοχρονιά στην Κύπρο σημαίνει, έθιμα, οικογένεια, και παράδοση αλλά και μνήμες του παρελθόντος.
Η Μαίρη Σαββίδου από την Τάλα ανέφερε πως από τα παλιά χρόνια η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν πάντοτε οικογενειακά, μαζί με τους γονείς. Όπως χαρακτηριστικά είπε, «σφάζαμε τα κοτόπουλα, ψήναμε τα ψητά μας και φτιάχναμε τη βασιλόπιτά μας», δημιουργώντας έτσι ένα γιορτινό τραπέζι γεμάτο παραδοσιακές γεύσεις. Τα παλαιότερα χρόνια, όπως θυμάται, οι οικογένειες ετοίμαζαν επίσης λουκάνικα και φούρνιζαν τα ψωμιά τους, διαδικασίες που απαιτούσαν κόπο αλλά ενίσχυαν το αίσθημα της συλλογικότητας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το έθιμο με το τζάκι και το κάψιμο της ελιάς, το οποίο σε ορισμένα χωριά της επαρχίας Πάφου τηρείται ακόμη. Σύμφωνα με την παράδοση, ρίχνουν ένα κλαδί ελιάς στη φωτιά και αν αυτό καεί και «πεταχτεί», τότε σημαίνει πως ο γονιός ή ο αγαπημένος σε αγαπά πραγματικά. Ένα έθιμο συμβολικό, γεμάτο συναίσθημα και λαϊκή σοφία. Κλείνοντας, η Μαίρη Σαββίδου ευχήθηκε σε όλο τον κόσμο υγεία και χαρά, ενώ εξέφρασε την ελπίδα της για μια δίκαιη επίλυση του Κυπριακού. «Θέλουμε κάτι καλό για την Κύπρο και ειρήνη για τον τόπο μας», συμπλήρωσε, στέλνοντας ένα μήνυμα αισιοδοξίας και ενότητας για τη νέα χρονιά. Η βασιλόπιτα ετοιμάζεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και κόβεται την ρώτη μέρα του χρόνου. Αυτό συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ο νοικοκύρης του σπιτιού τη σταύρωνε και μοίραζε πρώτα κομμάτι στον Χριστό, στην Παναγία και στον φτωχό, δείχνοντας πως η νέα χρονιά έπρεπε να ξεκινήσει με πίστη, ευγνωμοσύνη και αλληλεγγύη.
Μέσα από τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανείων, η μνήμη, η οικογένεια και η ελπίδα περνούν από γενιά σε γενιά. Σύμφωνα με τη μελετήτρια της παράδοσης Άννα Τσέλεπου, τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανείων στην Κύπρο αποτελούν έναν ζωντανό δεσμό ανάμεσα στη χριστιανική πίστη και τη λαϊκή παράδοση του τόπου μας. Είναι έθιμα που δεν περιορίζονται σε τυπικές πράξεις, αλλά κουβαλούν συναισθήματα, μνήμες και αξίες που ενώνουν την οικογένεια και ενισχύουν την πολιτιστική μας ταυτότητα.
Όπως επισημαίνει, μέσα από αυτές τις παραδόσεις διακρίνεται η βαθιά ανάγκη των ανθρώπων για οικογενειακή συνοχή, αισιοδοξία και συνέχεια. Ο σεβασμός προς τη φύση, η ελπίδα για το αύριο και η μετάδοση αξιών στη νεότερη γενιά περνούν αθόρυβα αλλά ουσιαστικά μέσα από τα παραδοσιακά έθιμα.
Το «ποδαρικό»
Την πρώτη μέρα του χρόνου, ιδιαίτερη σημασία έχει το ποδαρικό. Το πρώτο άτομο που θα μπει στο σπίτι θεωρείται ότι «φέρνει την τύχη» ολόκληρης της χρονιάς. Γι’ αυτό προτιμάται να είναι καλοσυνάτο πρόσωπο ή παιδί, ενώ το δεξί πόδι πρέπει να πατήσει πρώτο το κατώφλι. Την ίδια μέρα κόβεται και η βασιλόπιτα. Όπως αναφέρει η κ. Τσέλεπου, πρώτα τη χαράζουν με το μαχαίρι και έπειτα την κόβουν, με τη σειρά των κομματιών να διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, «του Χριστού, της Παναγίας, του Φτωχού, του Αγίου Βασιλείου». Όποιος βρει το φλουρί θεωρείται τυχερός για όλη τη χρονιά και φυλά το νόμισμα στο πορτοφόλι του ως φυλαχτό.
Το ρόδι
Το σπάσιμο του ροδιού στην είσοδο του σπιτιού συμβολίζει την αφθονία, την υγεία και την καλοτυχία. Οι πολλοί σπόροι του ροδιού συνδέονται με την ευημερία και την πληρότητα που ευχόμαστε να γεμίσει το σπιτικό μας τη νέα χρονιά.
Το έθιμο της ελιάς
Σε πολλά χωριά της Κύπρου, αλλά και στην επαρχία Πάφου, κατασκευάζουν στεφάνια από ελιά. Σε σπίτια με τζάκι, οι άνθρωποι ρίχνουν κλαδάκια ελιάς στη φωτιά και σιγοτραγουδούν: «Άη Βασίλη Βασιλιά, δείξε και φανέρωσε αν μ’ αγαπά…», λέγοντας το όνομα εκείνου που επιθυμούν. Αν το φυλλαράκι καεί και κάνει θόρυβο, τότε –σύμφωνα με την παράδοση– η αγάπη είναι αληθινή.
Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς δίνουν χαρούμενο τόνο στις γειτονιές. Τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι, τραγουδούν και λαμβάνουν φιλοδωρήματα, συνήθως χρήματα ή γλυκά, μεταφέροντας το μήνυμα της χαράς και της ελπίδας για τη νέα χρονιά. Τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς, όπως τονίζει η Άννα Τσέλεπου, δεν είναι απλώς αναμνήσεις του παρελθόντος. Είναι ένας ζωντανός δρόμος που μας οδηγεί στο ποιοι είμαστε, μας ενώνει ως κοινότητα και μας θυμίζει ότι η παράδοση είναι καρδιά που συνεχίζει να χτυπά μέσα στον χρόνο.