«Μα είναι αυτό τέχνη;»

Γράφει ο Γιώργος Παναγίδης*
Το ερώτημα «μα είναι αυτό τέχνη;» επανέρχεται διαχρονικά κάθε φορά που η κοινωνία έρχεται αντιμέτωπη με έργα που προκαλούν, σοκάρουν ή αμφισβητούν τις καθιερωμένες αντιλήψεις. Όπως υποστηρίζει η Cynthia Freeland, το ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί με ένα απλό «ναι» ή «όχι». Αντίθετα, αποτελεί ένα βαθιά φιλοσοφικό και πολιτικό ζήτημα, καθώς μας υποχρεώνει να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, τον εαυτό μας και τους άλλους.
Κατ' αρχάς, η τέχνη λειτουργεί ως καθρέφτης των αξιών μας. Όταν ένα έργο μας ενοχλεί ή μας ξενίζει, συχνά δεν είναι το ίδιο το έργο που απορρίπτουμε, αλλά οι ιδέες που φέρνει στην επιφάνεια. Μέσα από την τέχνη αναδεικνύεται τι θεωρούμε αποδεκτό, ηθικό ή «φυσιολογικό», αποκαλύπτοντας τις πολιτισμικές και κοινωνικές μας σταθερές, αλλά και τα όριά τους.
Παράλληλα, η αντίδρασή μας απέναντι στην τέχνη φανερώνει τις προκαταλήψεις μας. Έργα που αγγίζουν ζητήματα φύλου, ταυτότητας, θρησκείας ή πολιτικής συχνά προκαλούν έντονες αντιδράσεις, επειδή συγκρούονται με στερεότυπα βαθιά ριζωμένα στη συλλογική συνείδηση. Η Freeland δείχνει ότι η τέχνη δεν δημιουργεί απαραίτητα αυτές τις προκαταλήψεις, αλλά τις αποκαλύπτει και τις φέρνει στο φως, καλώντας μας να τις αντιμετωπίσουμε κριτικά.
Ιδιαίτερη σημασία έχει και η σχέση της τέχνης με την εξουσία, τη θρησκεία και την κοινωνία. Η τέχνη υπήρξε ιστορικά είτε εργαλείο νομιμοποίησης της εξουσίας είτε μέσο αμφισβήτησής της. «Όταν η τέχνη αμφισβητεί ιερά σύμβολα ή κυρίαρχες αφηγήσεις, συχνά προκαλεί αντιδράσεις, ακριβώς επειδή διαταράσσει ισορροπίες και αποκαλύπτει μηχανισμούς ελέγχου και επιβολής».
Σύμφωνα με τη Freeland, ο ρόλος της τέχνης δεν είναι να καθησυχάζει ή να επιβεβαιώνει όσα ήδη πιστεύουμε. Αντίθετα, η τέχνη μας φέρνει αντιμέτωπους με δύσκολες, άβολες και συχνά ενοχλητικές ιδέες. Αυτή η σύγκρουση δεν αποτελεί αποτυχία της τέχνης, αλλά βασικό της χαρακτηριστικό, καθώς μας ωθεί στον στοχασμό και στον διάλογο.
Τελικά, αυτή ακριβώς η λειτουργία καθιστά την τέχνη αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η δημοκρατία προϋποθέτει πολίτες ικανούς να αμφισβητούν, να διαφωνούν και να επανεξετάζουν τις βεβαιότητές τους. Η τέχνη, όπως την αντιλαμβάνεται η Freeland, δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις· προσφέρει ερωτήματα. Και μέσα από αυτά τα ερωτήματα, συμβάλλει ουσιαστικά στη διατήρηση ενός ζωντανού, κριτικού και ελεύθερου δημόσιου χώρου.
Το να απορρίψουμε συθέμελα τη νόμιμη αντιπολίτευση της τέχνης να βρίζει, ή να αποδοκιμάζει την πλειοψηφία του καθολικού θρησκεύματος του νησιού, είναι σάμπως και βάζουμε την ίδια την τέχνη να απολογείται, πράγμα που δεν θα κάνει, γιατί θα παύσει να είναι τέχνη.
*Δικηγόρος