Φτώχεια με ρίζες: Η Κύπρος βυθίζεται στην οικονομική επισφάλεια

Φτώχεια με ρίζες: Η Κύπρος βυθίζεται στην οικονομική επισφάλεια
- Παιδιά, εργαζόμενοι και ηλικιωμένοι καταγράφουν υψηλά χάσματα φτώχειας
- Η περιουσιακή ανεπάρκεια σε μεγάλο μέρος της κοινωνίας και ιδιαίτερα στους νέους αποκαλύπτει μια πραγματικότητα πολύ πιο σκληρή από την «απλή» εισοδηματική φτώχεια
- Νέα μελέτη της ΕΕ δείχνει ότι το υψηλό χρέος και η έλλειψη περιουσίας ωθούν τα κυπριακά νοικοκυριά σε βαθιά φτώχεια
Του Κωνσταντίνου Ζαχαρίου
Η φτώχεια στην Κύπρο δεν είναι μόνο εκτεταμένη. Είναι βαθιά, επίμονη και –σε πολλές περιπτώσεις– αόρατη.
Αυτό είναι το βασικό συμπέρασμα της νέας μελέτης του Social Situation Monitor (SSM), του μηχανισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που παρακολουθεί και αναλύει τις κοινωνικές τάσεις, την κοινωνική κατάσταση και τις επιπτώσεις των ευρωπαϊκών πολιτικών –δημοσίευσε μια σημαντική μελέτη με τίτλο «Φτώχεια βάσει εισοδήματος και καθαρού πλούτου: Μοτίβα και τάσεις» (“Poverty based on income and net wealth: Patterns and trends”).
Η μελέτη, την οποία υπογράφει η Sarah Kuypers, διακεκριμένη ερευνήτρια κοινωνικής πολιτικής και οικονομικών ανισοτήτων στο University of Antwerp (Βέλγιο), εξετάζει όχι μόνο την έκταση αλλά και το βάθος της φτώχειας. Δηλαδή, μετρά πόσο απέχει το μέσο εισόδημα των φτωχών από τη γραμμή φτώχειας, εκφρασμένο ως ποσοστό αυτής. Το μέγεθος αυτό –το «χάσμα φτώχειας»– προκύπτει από τη διαφορά ανάμεσα στη γραμμή φτώχειας και το μέσο εισόδημα των ατόμων που βρίσκονται κάτω από αυτήν και αποτελεί κρίσιμο εργαλείο για την κατανόηση της έντασης της φτώχειας και την εκτίμηση του κόστους εξάλειψής της μέσω στοχευμένων πολιτικών.
Σημειώνεται ότι η Στατιστική Υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όπως και η αντίστοιχη Υπηρεσία στην Κύπρο) χρησιμοποιεί ως βασικό δείκτη φτώχειας τον AROP (At Risk of Poverty), ο οποίος συγκρίνει το διαθέσιμο εισόδημα ενός νοικοκυριού με το 60% του εθνικού διάμεσου. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η μελέτη, ο δείκτης αυτός μπορεί να δώσει παραπλανητική εικόνα για την πραγματική οικονομική κατάσταση. Και αυτό επειδή ένα νοικοκυριό μπορεί να φαίνεται φτωχό με βάση το εισόδημα, αλλά στην πραγματικότητα να διαθέτει σημαντικές αποταμιεύσεις ή περιουσιακά στοιχεία, ενώ την ίδια στιγμή ένα άλλο νοικοκυριό μπορεί να μην εμφανίζεται ως εισοδηματικά φτωχό, αλλά να είναι βαθιά χρεωμένο και, συνεπώς, να αντιμετωπίζει μεγαλύτερες οικονομικές δυσκολίες.
Γι’ αυτό και η μελέτη διαχωρίζει την κοινωνία σε τρεις βασικές ομάδες:
- Τα νοικοκυριά που είναι φτωχά στο εισόδημα, αλλά όχι στον πλούτο –έχουν χαμηλά εισοδήματα, όμως διαθέτουν περιουσιακά στοιχεία που μετριάζουν τον κίνδυνο.
• Τα νοικοκυριά που είναι φτωχά στον πλούτο, αλλά όχι στο εισόδημα –δεν είναι στατιστικά «φτωχά», αλλά δεν διαθέτουν καθόλου αποταμιεύσεις ή βρίσκονται σε χρέη.
• Τα νοικοκυριά που είναι «διπλά φτωχά» –υστερούν και στο εισόδημα και στον πλούτο, αντιμετωπίζοντας τη μεγαλύτερη επισφάλεια.
Μεσαία τάξη χωρίς περιουσία και φορτωμένη χρέη
Στην περίπτωση της Κύπρου –με βάση πάντα τη μελέτη– το χάσμα φτώχειας που προκύπτει όταν συνυπολογιστεί και ο καθαρός πλούτος (περιουσία μείον χρέη) είναι μεγαλύτερο από την απλή μέτρηση της εισοδηματικής φτώχειας. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που φαίνεται να συνδέεται με το υψηλό ιδιωτικό χρέος –το οποίο σε πολλές περιπτώσεις υπερβαίνει την αξία των περιουσιακών στοιχείων, τις χαμηλές αποταμιεύσεις, το αυξημένο κόστος στέγασης, το υψηλό ποσοστό ενοικιαστών στις νεότερες γενιές, καθώς και τα περιορισμένα περιουσιακά αποθέματα των νέων και των οικογενειών με παιδιά, τα οποία καθιστούν τη θέση τους ιδιαίτερα ευάλωτη σε οικονομικές αναταράξεις.
Πιο συγκεκριμένα, τα στοιχεία δείχνουν τα ακόλουθα:
- Εισοδηματική φτώχεια: Οι φτωχοί με βάση το εισόδημα βρίσκονται κατά 22% κάτω από το όριο φτώχειας. Ένα μικρό μέρος (7,6%) αφορά άτομα που εμφανίζονται στα στοιχεία της εισοδηματικής φτώχειας, αλλά στην πραγματικότητα δεν θεωρούνται φτωχά όταν ληφθεί υπόψιν η περιουσιακή τους κατάσταση. Την ίδια ώρα, το ποσοστό όσων βρίσκονται σε «διπλή φτώχεια» –δηλαδή φτωχοί τόσο ως προς το εισόδημα όσο και ως προς την περιουσία– ανέρχεται στο 24,6%. Το υψηλό αυτό ποσοστό καταδεικνύει ότι η φτώχεια στην Κύπρο έχει βαθιές ρίζες και δεν είναι συγκυριακή ή επιφανειακή.
- Συνολική (εκτεταμένη) φτώχεια: Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο ανησυχητική όταν στη μέτρηση του χάσματος φτώχειας συνεκτιμώνται και οι δύο παράμετροι –εισόδημα και καθαρή περιουσία. Τότε, οι φτωχοί βρίσκονται κατά 24,3% κάτω από το όριο. Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό εύρημα αφορά την ομάδα όσων δεν καταγράφονται ως φτωχοί με βάση το εισόδημα, αλλά βρίσκονται σε εξαιρετικά επισφαλή θέση επειδή δεν διαθέτουν καθόλου περιουσία ή έχουν σημαντικά χρέη: το ποσοστό αυτό φτάνει στο εντυπωσιακό 76,9%! Οι «διπλά φτωχοί», δηλαδή όσοι εμπίπτουν και στις δύο κατηγορίες (εισοδηματική και περιουσιακή φτώχεια), φτάνουν στο 24,4%. Αυτό καταδεικνύει ότι άτομα με χαμηλό εισόδημα και περιορισμένη καθαρή περιουσία βρίσκονται βαθιά κάτω από το όριο φτώχειας και στερούνται πλήρως αποθέματα ασφαλείας –χαρακτηριστικό χωρών με χαμηλές αποταμιεύσεις, υψηλό κόστος ζωής, αυξημένο ιδιωτικό χρέος και περιορισμένη περιουσιακή ασφάλεια για τα χαμηλά και μεσαία στρώματα.
Το σημαντικότερο εύρημα είναι ότι η Κύπρος καταγράφει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη στην ομάδα των ατόμων που δεν θεωρούνται εισοδηματικά φτωχοί, αλλά στην πραγματικότητα είναι εξαιρετικά ευάλωτοι λόγω έλλειψης περιουσίας ή συσσωρευμένων χρεών (76,9%).
Το εύρημα αυτό αντανακλά το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας διαθέτει μεσαίου επιπέδου εισόδημα, αλλά μηδενικό ή και αρνητικό πλούτο· δηλαδή τα χρέη υπερβαίνουν την αξία της περιουσίας. Έτσι, χιλιάδες νοικοκυριά βρίσκονται ένα βήμα πριν από την οικονομική κατάρρευση σε περίπτωση κρίσης, ακόμη και αν δεν χαρακτηρίζονται «φτωχά» με βάση τα στατιστικά κριτήρια.
Φτώχεια από το νηπιαγωγείο μέχρι τη σύνταξη
Η μελέτη αναλύει τα δεδομένα και ανά ηλικιακή ομάδα, χωρίζοντας τον πληθυσμό σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: τα παιδιά (0–17 ετών), τους ενήλικες σε παραγωγική ηλικία (18–64 ετών) και τα άτομα της τρίτης ηλικίας (65 ετών και άνω).
Στην Κύπρο, η παιδική φτώχεια είναι ιδιαίτερα βαθιά, καθώς τα φτωχά παιδιά απέχουν κατά 22,7% από το όριο φτώχειας. Η ενσωμάτωση της παραμέτρου της καθαρής περιουσίας δεν βελτιώνει την εικόνα· αντιθέτως, το ποσοστό αυξάνεται στο 23,8%. Αυτό δείχνει ότι τα νοικοκυριά με παιδιά διαθέτουν πολύ μικρό ή μηδενικό πλούτο και, συνεπώς, δεν έχουν κανένα «μαξιλάρι» ασφαλείας απέναντι σε οικονομικούς κραδασμούς.
Ακόμη πιο δύσκολη είναι η εικόνα για την ομάδα 18–64 ετών. Το χάσμα φτώχειας ξεκινά από το 24,7% με βάση το εισοδηματικό κριτήριο και αυξάνεται στο 25,1% όταν προστεθεί και το περιουσιακό κριτήριο. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί εργαζόμενοι με χαμηλά εισοδήματα, αλλά και άνεργοι, είτε δεν διαθέτουν καθόλου περιουσία είτε, ακόμη χειρότερα, έχουν σημαντικά χρέη. Ως αποτέλεσμα, η φτώχεια τους βαθαίνει περαιτέρω όταν ληφθεί υπόψιν η καθαρή τους περιουσία.
Στην ομάδα των 65 ετών και άνω, το χάσμα φτώχειας ξεκινά από το 14,7% και αυξάνεται στο 15,8% όταν συνυπολογιστεί η καθαρή περιουσία. Σημειώνεται ότι σε πολλές χώρες της ΕΕ, η περιουσία –κυρίως η κατοικία– λειτουργεί ως παράγοντας που βελτιώνει τη θέση των ηλικιωμένων. Στην Κύπρο, όμως, συμβαίνει το αντίθετο. Το φαινόμενο φαίνεται να συνδέεται με το γεγονός ότι πολλοί ηλικιωμένοι έχουν περιορισμένη χρηματοοικονομική περιουσία και, ταυτόχρονα, χαμηλές συντάξεις, γεγονός που επιδεινώνει την οικονομική τους κατάσταση.
Τα στοιχεία συνολικά δείχνουν ότι η φτώχεια στην Κύπρο δεν είναι επιφανειακή, αλλά δομική. Αυτό σημαίνει ότι, όταν προκύπτει κρίση –για παράδειγμα λόγω ακρίβειας ή αύξησης της ανεργίας– χιλιάδες νοικοκυριά κινδυνεύουν να βρεθούν πολύ γρήγορα σε βαθιά φτώχεια, χωρίς ουσιαστικά μέσα προστασίας.