«H Ιστορία του Κόσμου μέσα από 50 μουσικά κομμάτια» :Η μουσική ως καθρέφτης της ανθρώπινης πολυπλοκότητας και της χειραγώγησης

Στο άρθρο του στην εφημερίδα The Guardian αναλύει πώς τρεις πολύ γνωστές μελωδίες έχουν χρησιμοποιηθεί με τρόπους που αποκαλύπτουν τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης:
Μπετόβεν και η «Ωδή στη Χαρά»
Ας ξεκινήσουμε με τον Μπετόβεν και τη Δέκατη Συμφωνία του («Χορωδιακή»). Στο τελικό μέρος της συμφωνίας, η ορχηστρική μουσική από μόνη της δεν μπορεί να υποστηρίξει πλήρως το μήνυμα του Μπετόβεν. Η μελωδία της Ωδής στη Χαρά εμφανίζεται αρχικά ως ύμνος που τραγουδιέται από τα τσέλλα και τα κοντραμπάσα, προτού η μελωδία καταλάβει ολόκληρη την ορχήστρα — και πριν εισαχθούν οι φωνές της χορωδίας. Η Ωδή στη Χαρά είναι το «θέμα των θεμάτων» του Μπετόβεν, που θεμελιώνει με το κείμενο του Φρίντριχ Σίλερ, το οποίο είναι πρωτο-επαναστατικό στο πνεύμα του. Πρόκειται για ένα όνειρο παγκόσμιας συμπόνιας — ένα μήνυμα υπέρτατης σύνδεσης που μεταφέρει την ουσιαστικά ανθρωπιστική φιλοσοφία της μουσικής του Μπετόβεν.
Τα ίδια τα προσχέδια του συνθέτη δείχνουν πόσο σκληρά δούλεψε για να καταλήξει σε μια μελωδία που να μπορεί να είναι τόσο απλή όσο και ικανοποιητική, ώστε μια νέα εποχή να μπορεί να τη τραγουδήσει. Και τα κατάφερε. Η επιτυχία — και η «κατάρα» — της μελωδίας της Ωδής στη Χαρά είναι ότι ο Μπετόβεν πέτυχε την επιθυμία του. Η ιδέα της “χαράς” μπορεί να μοιάζει απολιτική, αλλά, όταν απομονωθεί ως μελωδία, μπορεί να συνδεθεί με όποια ιδεολογία επιθυμεί κανείς.
Η Ωδή στη Χαρά χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει τις ελπίδες για ελευθερία και δημοκρατία στην Πλατεία Τιεν Αν Μεν το 1989, με τους φοιτητές να την παίζουν από αυτοσχέδιους ηχείους ενώ τα τανκς κατέβαιναν. Τραγουδήθηκε επίσης μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου την ίδια χρονιά, με το «Freude» (χαρά) να αλλάζει σε «Freiheit» (ελευθερία).
Ωστόσο, η μελωδία έχει επίσης μετατραπεί σε ύμνο μίσους, παραποιημένη από τους Ναζί ώστε να σημαίνει, όπως λέει ο βιογράφος του Μπετόβεν, Jan Swafford, όχι ότι «όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι αδέρφια», αλλά ότι «οι μη-αδέλφια πρέπει να εξοντωθούν». Η μελωδία του Μπετόβεν είναι ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά υπήρξε επίσης ο εθνικός ύμνος της απαρτχάιντ Ροδεσίας. Και, μετά από μια εκτέλεση, ο Στάλιν δήλωσε: «Αυτή είναι η σωστή μουσική για τις μάζες». Το ζήτημα δεν είναι ότι η Ωδή στη Χαρά δεν λειτούργησε ως τραγούδι που όλοι μπορούν να τραγουδήσουν — το πρόβλημα είναι ότι λειτούργησε πολύ καλά. Αυτό είναι το πρόβλημα με τις μουσικές ουτοπίες: μπορούν πολύ εύκολα να κινητοποιηθούν για πολιτική προπαγάνδα, ανεξάρτητα από τα ιδεώδη των δημιουργών τους.
Το χαμένο «Happy Birthday» και η μέλωδός του
Όσον αφορά τις Mildred και Patty J. Hill, η μόνη ουτοπία που είχαν στο μυαλό τους όταν έγραψαν τη μελωδία που σήμερα γνωρίζουμε ως Happy Birthday, ήταν να συνθέσουν ένα τραγούδι για τους μαθητές του νηπιαγωγείου τους, για να καλωσορίζουν τη νέα μέρα. Οι αρχικοί στίχοι ήταν Good Morning to All, και άλλαξαν αυθόρμητα όταν οι αδερφές ήθελαν να ευχηθούν σε μια φίλη «χρόνια πολλά» στο Κεντάκι, τη δεκαετία του 1890. Από εκείνη την απλή πράξη δημιουργικής γενναιοδωρίας, η μελωδία του Happy Birthday έγινε η πιο αναγνωρίσιμη μελωδία στον πλανήτη, αυτή που ενώνει πολιτισμούς, κοινότητες και οικογένειες.
Όμως η ιστορία του Happy Birthday δεν είναι μόνο μια γιορτή του πώς — χάρη στην εκτύπωση, στις πρώιμες ραδιοφωνικές τεχνολογίες και στη μνήμη των ανθρώπων — μια ταπεινή μελωδία μπήκε στη συλλογική συνείδηση και καθιερώθηκε. Είναι επίσης μια ιστορία εταιρικής απληστίας και δικαστικών μαχών. Οι αδερφές Hill ήθελαν η μελωδία να ανήκει στην κοινότητα και να είναι μέρος του «δημόσιου κτήματος», αλλά μετά το 1933, όταν η μελωδία εμφανίστηκε στο μιούζικαλ του Irving Berlin As Thousands Cheer, δικηγόροι και εκδότες άρχισαν να αξιώνουν πληρωμές για τη χρήση της.
Το 1988, η Warner Chappell έγινε νομικός φύλακας του Happy Birthday, έχοντας αγοράσει τα δικαιώματα για 22 εκατομμύρια δολάρια (περίπου 16 εκατομμύρια λίρες). Ο μουσικός εκδότης κέρδιζε περίπου 2 εκατομμύρια δολάρια ετησίως από τη χρήση της μελωδίας σε δημόσια μέσα και σε χώρους όπου η μουσική απαιτούσε άδειες, συμπεριλαμβανομένων και εστιατορίων. Μόνο χάρη στη σκηνοθέτη Jenn Nelson, η οποία κέρδισε μια υπόθεση το 2016 που έφερε τη μελωδία και τους στίχους στο νόμιμο “κοινό κτήμα” — όπως ήθελε εξαρχής η Patty J. Hill — η μελωδία αποδεσμεύτηκε από την κατοχή του εκδότη και ανήκει πλέον νομικά και μουσικά σε όλους.
Σοστακόβιτς και η «Συμφωνία του Λένινγκραντ»
Όμως οι μελωδίες που όλοι θυμόμαστε και σιγοτραγουδάμε δεν είναι πάντα έκφραση της κοινής μας ανθρωπιάς. Μπορούν επίσης να αντιπροσωπεύουν τη μεταμόρφωση της κοινότητας σε βία — τον «ιό» του καθημερινού κακού που εξαπλώνεται χωρίς έλεγχο και καταλαμβάνει μια ολόκληρη κοινωνία. Η Έβδομη Συμφωνία του Σοστακόβιτς, η “Λένινγκραντ”, εκτελέστηκε στην πολιορκημένη πόλη το 1942, μετά από, κατά πολλούς, την πιο γενναία πράξη ανάπτυξης ορχήστρας εν μέσω ναζιστικής επίθεσης.
Μετά από μια αρκετά συμβατική αρχή, η μουσική στο πρώτο μέρος διαλύεται σε μοναδικές γραμμές ξύλινων πνευστών. Και λίγα μόνο λεπτά μετά, αυτός ο φαινομενικός ήρεμος ήχος μετατρέπεται σε χώρο ύπουλου τρόμου. Από μακριά ακούγεται ο ρυθμός ενός στρατιωτικού ταμ-ταμ, πριν μια μελωδία ξεκινήσει στο σόλο του φλάουτου. Η μελωδία αυτή, που είναι άμεσα αναγνωρίσιμη αλλά φαινομενικά συνηθισμένη, δεν κάνει κάτι «συμφωνικό»: επαναλαμβάνεται και επαναλαμβάνεται, πιο δυνατά και πιο δυνατά, χτίζοντας τελικά σε έναν σφοδρό ορχηστρικό όγκο.
Είναι μια σατιρική μελωδία, σκόπιμα «χαζή», βασισμένη στη μουσική του Franz Lehár, που ήταν αγαπημένος του Χίτλερ. Η μελωδία του The Merry Widow φαίνεται να προσπαθεί να καταπνίξει τη συμφωνία, αντανακλώντας αυτό που οι Ναζί προσπαθούσαν να κάνουν στη Λένινγκραντ. Αλλά είναι κάτι περισσότερο. Μιλώντας για αυτό το καταστροφικό απόσπασμα της συμφωνίας του, ο Σοστακόβιτς είπε:
«Η μουσική δεν μπορεί ποτέ να συνδεθεί κυριολεκτικά με ένα θέμα. Αυτή η μουσική αφορά όλες τις μορφές τρόμου, σκλαβιάς, δεσμώτη του πνεύματος.»Το κομμάτι του δεν ήταν μόνο για τον ναζισμό, «αλλά για το [ρωσικό] σύστημα ή κάθε μορφή ολοκληρωτικού καθεστώτος.»
Και σήμερα: η Λένινγκραντ του Σοστακόβιτς υπό τον Πούτιν
Παρά το ιστορικό και ηρωικό παρελθόν της, η συμφωνία βρίσκεται σήμερα σε αμφιλεγόμενη θέση. Στην εποχή μας, ο Βλαντίμιρ Πούτιν και το καθεστώς του έχουν χρησιμοποιήσει τη Συμφωνία του Λένινγκραντ για εθνικιστική προπαγάνδα. Σε ομιλία του τον Αύγουστο του 2022, έξι μήνες μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία, ο Πούτιν απευθύνθηκε σε μια εκτέλεση του έργου από τη Ρωσική Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα Νέων:
«Η Συμφωνία του Λένινγκραντ του Σοστακόβιτς συνεχίζει να προκαλεί τα πιο έντονα συναισθήματα στις νέες γενιές… κάνει τους ανθρώπους να μοιράζονται την πικρία της απώλειας και τη χαρά της νίκης, την αγάπη για την Πατρίδα και την προθυμία να την υπερασπιστούν.»
Φωτογραφία άρθρου: Ουκρανοί τραγουδιστές ερμηνεύουν την “Ωδή στη Χαρά” – η οποία υπήρξε επίσης ο εθνικός ύμνος της Ροδεσίας του απαρτχάιντ. Anthony Anex/EPA-EFE/Shutterstock
Με πληροφορίες από The Guardian